|
Архив БВИ -> |
[Фантастика] [Филателия] [Энциклопудия] |
|
Der schweigende Stern
Scen.: Jan Fethke, W.Kohlhaase, G.Reisch, G.Rücker, A.Stenbock-Fermer, Kurt Maetzig wg powieści Stanisława Lema Astronauci; reż.: Kurt Maetzig; zdj.: Joachim Hasler; scenogr.: Anatol Radezinowicz; muz.: Andrzej Markowski (w wersji amerykańskiej: Gordon Zahler). W rolach gł.: Yoko Tani (Sumiko Ogimura), Oldřich Lukeš (Hawling), Ignacy Machowski (Sołtyk), Michaił Postnikow (Arseniew), Günther Simon (Brinkmann). Prod.: polska i NRD, 1960; film barwny, szerokoekranowy.
Wydana w r. 1951 powieść Stanisława Lema Astronauci powitana została jako najważniejsza pozycja literatury fantastyczno-naukowej krajów socjalistycznych, dowód poważnego traktowania możliwości kryjących się w tym gatunku. Katastrofuczny motyw zagrożenia cywilizacji atomowym zniszczeniem przedstawiony został w sposób odbiegający od stereotypu: to zaborcza, nastawiona na podbój Ziemi cywilizacja planety Wenus staje się ofiarą własnej, niekontrolowanej potęgi. Oglądając jej ruiny ludzie mogą z całym przekonaniem twierdzić, żr szansą Ziemi jest tylko twórcze i pokojowe wykorzystanie energii atomowej. Szlachetna teza została jednak wyraźnie zwulgaryzowana w wielokrotnie przerabianym scenariuszu, który stał się podstawą filmu zrealizowanego w koprodukcji między wytwórniami polską i NRD. Milcząca gwiazda miała zbyt wyraźnie charakter doraźnej publicystyki, aby można było ją uznać za film udany, chociaż pod jednym przynajmniej względem przewyższała ówczesną produkcję zachodnią. Wizja planety Wenus, stworzona przez polskiego scenografa Anatola Radzinowicza, zachowała do dziś oryginalność i artystyczny rozmach, wytrzymując porównanie z najlepszymi filmami gatunku.
Akcja filmu rozpoczyna się w r. 1985, kiedy w stronę planety Wenus wyrusza z Ziemi rakieta kosmiczna „Kosmokrator I”. Załoga jej składa się z przedstawicieli różnych narodów. Jest wśród nich Japonka Sumiko Ogimura – dziecko Hiroszimy, której mieszkańcy ciągle jeszcze odczuwają skutki wybuchu pierwszej bomby atomowej, Polak inżynier Sołtyk – twórca cybernetycznego ółwia, stanowiącego rozrywkę całej załogi, i amerykański fizyk Hawling. Wyprawę poprzedziło odkrycie na pustyni Gobi pojemnika pochodzącego właśnie z Wenus. Znajdujące się w nim „metalowe mrówki” byłt, zdaniem uczonych, ważnym, choć nieodczytanym na razie przekazem od mieszkańców planety, dowodem ich wysoko rozwiniętej techniki. Unikając niebezpiecznego deszczu meteorów „Kpsmokrator” ląduje na powierzchni Wenus w pobliżu dziwnego krystalicznego lasu. Kosmonauci szukają śladów cywilizacji, ale poruszenia ich utrudniają gwałtowne burze elektryczne. Obserwują także niewytłumaczalne błyski potężnego światła. Po wielu niebezpiecznych badaniach przekonują się, że krystaliczny las jest e istocie szczątkiem cywilizacji unicestwionej potężnym wybuchem jądrowym. Nadal działają jeszcze źródła energii, chociaż nikt ich już nie wykorzystuje: życie na planecie przestało istnieć. Metalowe „mrówki” są formą zapisu dziejów cywolizacji, której celem była inwazja Ziemi i której agresywność doprowadziła do samozagłay. Niektórzy z kosmonautów przypłacają życiem swoje badania – pozostali wracają, aby ujawnić tajemnicę martwej planety mieszkańcom Ziemi.
Milcząca gwiazda była pierwszym filmem fantastyczno-naukowym z krajów socjalistycznych, który z powodzeniem był wyświetlany w całej niemal Europie zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Wersja „eksportowa” różni się jednak niekorzystnie od oryginalnej. Zdubbingowany na angielski (przez amerykańską firmę dystrybucyjną) film został także skrócony, a ciekawą oprawę muzyczną Andrzeja Markowskiego, opartą na efektach elektronicznych, zastąpiła stereotypowa kompozycja odpowiadająca gustom masowej widowni amerykańskiej. Milcząca gwiazda, jaką zna widz zachodni, utraciła wiele ze swych walorów artystycznych, sprowadzona do standardu przeciętnego produktu ekranowej fantastyki naukowej.
Вышедший в 1951 году роман Станислава Лема «Астронавты» был встречен, как важнейшая позиция научно-фантастической литературы социалистических стран, доказательство серьёзного понимания возможностей, открывающихся в этом жанре. Мотив катастрофической угрозы атомного уничтожения цивилизации был представлен нестереотипным образом: агрессивная, нацеленная на завоевание Земли цивилизация планеты Венеры становится жертвой собственного неуправляемого могущества. Разглядывая её руины, люди могут с полной уверенностью утверждать, что единственным шансом Земли является лишь творческое и мирное использование атомной энергии. Однако, благородный тезис был существенно вульгаризован в многократно переработанном сценарии, который стал основой фильма, поставленного совместно киностудиями Польши и ГДР. «Безмолвная звезда» имела слишком выразительный характер экстренной публицистики, чтобы её можно было признать удачным фильмом, хотя она и превосходила тогдашнюю западную продукцию хотя бы в одном отношении. Образ планеты Венеры, созданный польским сценографом Анатолем Радзиновичем, и на сегодня сохранил оригинальность и художественный размах, выдерживая сравнение с лучшими фильмами жанра.
Действие фильма начинается в 1985 году, когда в сторону планеты Венеры направляется с Земли космический корабль «Космократор I». Экипаж его складывается из представителей разных народов. Среди них японка Сумико Огимура – дитя Хиросимы, жители которой ещё до сих пор ощущают результаты взрыва первой атомной бомбы, польский инженер Солтык – создатель кибернетической черепахи, ставшей развлечением всего экипажа, и американский физик Холинг. Экспедиции предшествовало открытие в пустыне Гоби контейнера, попавшего на Землю именно с Венеры. Находящиеся в нём «металлические муравьи» были, по мнению учёных, важным, хотя и не прочитанным пока, сигналом от жителей планеты, доказательством их высокоразвитой техники. Избегая опасного метеоритного дождя, «Космократор» высаживается на поверхности Венеры неподалёку от странного кристаллического леса. Космонавты ищут следы цивилизации, но их передвижение затрудняют внезапные электрические бури. Они наблюдают также необъяснимые вспышки мощного свечения. После множества опасных приключений они убеждаются, что кристаллический лес в сущности является останками цивилизации, уничтоженной мощным ядерным взрывом. По-прежнему ещё работают источники энергии, хотя их никто уже не использует: жизнь на планете перестала существовать. Металлические «муравьи» являются формой записи истории цивилизации, целью которой было вторжение на Землю и агрессивной которой привела к самоуничтожению. Некоторые из космонавтов в процессе исследований погибают, остальные возвращаются, чтобы открыть тайну мёртвой планеты жителям Земли.
«Безмолвная звезда» была первым научно-фантастическим фильмом из социалистических стран, который с успехом был показан почти во всей Западной Европе и в Соединённых Штатах. Однако, «экспортная» версия невыгодно отличается от оригинальной. Дублированный на английский язык (американской дистрибутивной фирмой) фильм был также сокращён, а интересное музыкальное оформление Анджея Марковского, основанное на электронных эффектах, заменила стереотипная композиция, отвечающая вкусам массовой американской публики. «Безмолвная звезда», которую знает западный зритель, утратила многие из своих художественных достоинств, сведённая к стандарту среднего экранного продукта научной фантастики.
* * *
Ikarie XB-1
Scen.: Pavel Juraček, Jindřich Polák; reż.: Jindřich Polák; zdj.: Jan Kališ; muz.: Zdeněk Liška; scenogr.: Jan Zazvorka. W rolach gł.: Zdeněk Štěpánek (Abajew), Radovan Lukavský (Mac Donald), Dana Medřicka (Nina), Otto Lacković (Michal), Jiři Vrštala (Svenson). Prod.: czechosłowacka, 1963; film szerokoekranowy; premiera polska w 1965.
Dość nieoczekiwanie najambitniejsze przedsięwzięcie w dziedzinie fantastyki naukowej w kinematografiach socjalistycznych było dziełem filmowców czechosłowackich. Próba wykorzystania tematyki fantastyczno-naukowej przez Oldřicha Lipskiego w satyrycznym filmie Człowiek z I stulecia (1961) okazała się raczej nieudana – tym poważniejszy był więc wysiłek artystyczny i produkcyjny włożony w realizację Ikarii XB-1. Mimo braku tradycji i wzorów (zachodnie filmy fantastyczno-naukowe nie były wówczas rozpowszechniane w żadnym z krajów demokracji ludowej z wyjątkiem japońskiej Godzilli – 1954, reż Inoshiro Honda – i angielskiej Zemsty kosmosu – 1955, reż Val Guest – która znalazła się zresztą tylko na ekranach w Polsce) film czechosłowacki odznaczał się wysokim poziomem technicznym, a scenariusz zręcznie wykorzystywał charakterystyczne dla tematu astronautycznego motywy fabularne. W konstrukcji całości, jak i w sposobie ujęcia niektórych watków autorzy filmu korzystali wyraźnie z powieści Stanisława Lema Obłok Magellana. Dla widza zachodniego, mającego w pamięci wszystkie stereotypy gatunku filmu fantastyczno-naukowego, Ikaria XB-1 była prawdziwym zaskoczeniem: „Po raz pierwszy – pisał angielski krytyk John Baxter – ukazane zostało życie na statku kosmicznym, po raz pierwszy zajęto się takimi sprawami, jak rozrywka w chwilach wolnych od pracy, analizując je w kategoriach futurologicznych. Ludzie na tym statku chodzą na tańce, urządzają przyjęcia, myją się, kochają...”. W czysto przygodowych, wypełnionych akcją filmach amerykańskich czy angielskich nie było na takie sprawy miejsca.
Akcja rozpoczyna się w czerwcu roku 2163, kiedy czterdziestoosobowa załoga rakiety „Ikaria” wyrusza w stronę planet gwiazdy Alfa Centauri. Tak dużemu zespołowi ludzkiemu grożą w zamkniętej przestrzeni pojazdu nieprzewidziane konflikty psychologiczne. Po czterech miesiącach zaczynają się objawy wyraźnego znużenia, a nawey lęku wobec pustki kosmosu. Ale nagłe niebezpieczeństwo mobilizuje wszystkich: na drodzie „Ikarii” pojawia się obiekt latający. Biolog Kubeš i pilot Harold stwerdzają, że jest to wrak rakiety wysłanej z Ziemi z końcem XX wieku. Znajdują się w nim zwłoki członków załogi i śmiercionośny ładunek atomowy. Kubeš powoduje przypadkowy wybuch – obaj astronauci giną. Lot „Ikarii” trwa dalej. Lekarze stwierdzają objawy wyczerpania psychicznego, których przyczyną okazuje się promieniowanie nieznanej gwiazdy. Trudno przewidzieć konsekwencje i zastępca dowódcy Mac Donald chce skierować rakietę w drogę powrotną na Ziemię. Ale Abajew, odpowiedzialny za całość wyprawy, sprzeciwia się i ryzykuje dalszhy lot. Po wielogodzinnym locie strefa promieniowania zostaje pokonana – zniwelowało ją pole energetyczne, ale skutki promieniowania objawiają się wybuchem nagłej agresji u koordynatora lotu, Michala. Kosmonauci przekonują się, że pole energetyczne było tworem sztucznym, dziełem inteligentnych mieszkańców Białej Planety, do której zbliża się „Ikaria”. Ostatnie kadry filmu ukazują przygotowania do lądowania w nowym, nieznanym świecie.
Film Jindřicha Poláka przedstawiony został na I festiwalu filmów fantastycznych w Trieście i zdobył tam Grand Prix – nagrodę „Złotej Rakiety”. Był to początek jego międzynarodowej kariery. W następnych latach wyświetlany był szeroko na ekranach krajów socjalistycznych i – w angielskiej wersji językowej – na Zachodzie.
Весьма неожиданным и дерзновенным в области научной фантастики оказался фильм чехословацких кинематографистов для социалистической кинопродукции. Попытка использования научно-фантастической тематики Олдржихом Липским в сатирическом фильме «Человек из I столетия» оказалась, скорее, неудачной, – тем более серьёзными стали художественные и производственные усилия, вложенные в реализацию фильма «Икар-1». Несмотря на отсутствие традиции и образцов (западные научно-фантастические фильмы тогда не показывали ни в одной из стран народной демократии, за исключением японской «Годзиллы» – 1954, реж. Иносиро Хонда – и английской «Мести космоса» – 1955, реж. Вэл Гест, – которая оказалась на экранах лишь в Польше), чехословацкий фильм отличался высоким техническим уровнем, а сценарий искусно использовал характерные для космической темы фабульные мотивы. Как в целом, так и в отдельных сценах авторы фильма использовали роман Станислава Лема «Магелланово Облако». Для западного зрителя, знакомого со всеми стереотипами жанра научно-фантастического фильма, «Икар-1» стал настоящим сюрпризом: «Впервые, – писал английский критик Джон Бакстер, – была показана жизнь на космическом корабле, впервые кино занялось такими вопросами, как развлечения в минуты, свободные от работы, анализируя их в футурологических категориях. Люди на этом корабле ходят на танцы, устраивают приёмы, моются, любят...». В чисто приключенческих, наполненных действием американских или английских фильмах таким вопросам не было места.
Действие начинается в июле 2163 года, когда экипаж из сорока человек корабля «Икар» отправляется в сторону планет звезды Альфа Центавра. Такому большому человеческому коллективу в замкнутом пространстве корабля угрожают непредвиденные психологические конфликты. Через четыре месяца начинается проявление отчётливой усталости и даже страха перед пустотой космоса. Но вдруг опасность мобилизует всех: на пути «Икара» появляется летающий объект. Биолог Кубеш и пилот Херолд устанавливают, что это остов ракеты, отправленной с Земли в конце XX века. В нём находятся останки членов экипажа и смертоносный атомный заряд. Кубеш вызывает случайный взрыв – оба астронавта погибают. «Икар» продолжает свой полёт. Врачи обнаруживают новые, бурно усиливающие признаки психического истощения, причиной которого оказывается излучение неизвестной звезды. Трудно предугадать последствия этого, и заместитель руководителя, коммандер Макдональд хочет повернуть корабль и вернуться на Землю. Но Абаев, ответственный за экспедицию, против этого и настаивает на полёте к звёздам. Через много часов полёта зона излучения преодолена – её нивелировало энергетическое поле, но результаты излучения проявляются взрывом внезапной агрессии у навигатора Михала. Космонавты убеждаются, что энергетическое поле было создано искусственно, это сделали разумные жители Белой Планеты, к которой приближается «Икар». Последние кадры фильма показывает подготовку к высадке в новый, неизвестный мир.
Фильм Индржиха Полака был представлен на I фестивале фантастических фильмов в Триесте и получил там Grand Prix – «Золотую Ракету». Это было начало его международной карьеры. В последующие годы он широко демонстрировался на экранах социалистических стран и – в английской языковой версии – на Западе.
Kołodyński Andrzej. Filmy fantastyczno-naukowe. – Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1972. – S. 93-95, 126-128.
|
Архив БВИ -> |
[Фантастика] [Филателия] [Энциклопудия] |
|
© 1972 Kołodyński Andrzej, текст
© 2015 БВИ, перевод